اب مایه حیات جهان

(( ومن جعلنا من ماء کل شیء حیء : و هر چیزی را از آب قرار دادیم .))

مقدمه:

آب سر منشاء تولید تلاش و تمدن است .خداوند در قرآن کریم به عنوان والاترین و تنهاترین خالق هستی حیات هر چیزی را به آب وابسته دانسته است.و تداوم حیات را در گرو وجود آب دانسته است.

اهمیت آب و آبیاری در کشاورزی بر کسی پوشیده نیست.مخصوصا در کشاورزی ایران.آب سر منشاء تولید تلاش و تمدن است.در صنعت کشاورزی بهداشت و ...تمامی فعالیت های بشری .

اگر تمام مشکلات و مسائل مربوط به تولید کشاورزی را در در یک کفه ترازو و و مشکلات و مسائل مربوط به آب را در طرف دیگر قرار دهیم مشکلات مربوط به آب سنگین تر خواهد بود .

کشور ایران در بخش نیمه خشک کره زمین قرار دارد پس خارج از ذهن نیست که آب از قدیم الایام ارزش بسیار والایی نسبت به دیگر مناطق داشته است.در گذشته با وجود مشکلات فراوان و نبود امکانات فنی برای دسترسی به آب های زیرزمینی دست حفر چاه و ایجاد قنات و.. زدند.

بر خلاف نفت و کالاهای دیگر آب را نمی توان در حجم زیاداز جایی به جای دیگر انتقال داد و لذا مصرف آن فقط به منابع محلی محدود است.پس باید بپذیریم که اکثر مناطق کشور با کم آبی مواجه است. به طوری که در بعضی از مناطق امنیت و سلامت اقتصادی را به مخاطره خواهد افکند.

از جمله اینکه تغییرات اقلیم و اثر گازهای گلخانه ای الگوی بارندگی را تغییر داده است و در آینده نیز این مسئله جدی تر خواهد بود.

تدوین صحیح مصرف بهینه

آب مانند نفت از منابع ملی است و به نقطه خاصی تعلق ندارد این بدان معناست که پس از تامین نیازهای شرب و بهداشتی که بدون توجه به مسائل اقتصادی آن اجتناب ناپذیر است .

آب را باید با مصرف هزینه حداقل به نقاط مستعدی که بیشترین و بهترین استعداد را برای تولید ملی نسبت به سایر نقاط در اختیار دارند انتقال داده و درآمد های آن را از طریق خزانه دولت صرف هزینه های ملی و آبادانی کشور نمود.

شکی نیست که توسعه و اجرای طرح های آبی از نظر بالابردن استاندارد و سطح زندگی مردم الزامی است و اگر بخواهیم به مردم کمک شود باید توسئه برنامه های آبی صورت گیرد. اما این کار بدون تخلیه آب های زیر زمینی و خشک شدن رودخانه ها و یا از بین رفتن جنگلها به آسانی حاصل نخواهد شد.

اگر آب را با کارایی بالا مصرف کنیم بدون قطع نیاز شهری می توان نیاز دیگر شهروندان را برآورده ساخت با استفاده از روش های کار آمد در بخش صنایع 40 تا 80 درصد در کشاورزی 10 تا 15 درصد و در شهرها تا 30 درصد کاهش داد.

آب یکی از بزرگترین چالش های قرن حاضر است که می تواند سر منشاء بسیاری از تحولات مثبت و منفی جهان قرار گیرد .

5/96 درصد از کل آب کره زمین در دریاها و اقیانوسها و مابقی 7/1درصد در سفره های زیر زمینی 7/1 درصد در یخچالها ی قطبی و 0/1 درصد در سطح است. از این 0/1 درصد آب در سطح 12900کیلو متر مکعب یا حدود یک صد هزارم کل آب کره زمین در اتمسفر است.

5/2 درصد از کل آب های زمین شیرین است که حدود 6/68 درصد آن به صورت جامد در یخچالهای قطبی و قله کوه ها قرار دارد. 15 درص در زیر زمین در عمق 600 متری و 15 درصد در عمق بیش از 600 متری قرار گرفته است. 006/0درصد از کل آبهای شیرین در رودخانه ها جاری است و آبهای بیولوژیکی 003/0درصد در اندام حیوانات و گیاهان قرار گرفته است.

بنابراین بین توان تامین آب و شدت تقاضا در جهان خلاء ای وجود دارد که بحران آفرین است. هنگامی که این عدم تعادل با مجموعه راهکارهای مدیریتی قابل مهار نباشد زبان مفاهمه در بخش آب به زبان مخاصمه تغییر مکان خواهد داد چه در بعد محلی و چه در بعد ملی و جهانی . طیق آخرین برآورد های یونسکو و فائو از چرخه آب در کره زمین نشان می دهد که متوسط بارندگی سالانه ایران 251 میلیمتر است که اختلاف قابل توجهی با متوسط بارندگی هر یک از قاره ها دارد و تنها با بارندگی کشور های نیمه خشک و صحرایی برخی از قاره ها قابل مقایسه است.

متوسط بارندگی در تمامی خشکی ها:831میلیمتر

متوسط بارندگی در آسیا : 732میلیمتر

متوسط سالانه ریزش های جوی در ایران 413میلیارد متر مکعب این در حالی است که وسعت ایران 1/1درصد مساحت خشکی ها و 35/3 درصد مساحت قاره آسیا است. حجم ریزش های کشور تنها 37/0 درصد از کل ریزش های جوی خشکی های کره و 29/1 درصد حجم بارشهای قاره آسیا است.

متوسط سالانه تبخیر واقع در ایران حدود 70 تا71 درصد بارندگی سالانه برآورد شده که تنها قاره آفریقا با 79 درصد و استرالیا با 80 درصد تبخیر در شرایط نامساعد نزولی هم نسبت با ایران می باشند.

آب برای زندگی ضروری است و منبع کلیدی برای سلامتی انسانها می باشد. حدود 1/2 میلیارد انسان در جهان به آب شرب قابل اطمینان دسترسی ندارند.

اجلاس جهانی توسعه پایدار در سال2002 اجرایی نمودن اهداف و برنامه ریزی های کنفرانس ریو را در دستور کار قرار داد و پنج محور آب انرژی سلامت کشاورزی و تنوع زیستی WEHAB را به عنوان عناوین اصلی برگزید.

سال 2003 میلادی با نام سال جهانی آب های شیرین بیانگر اهمیت آب به ویژه آب های شیرین در حیات بشر و سایر جانداران و استفاده بهینه و پایدار از این منابع است.

(( ما در ایران با دارا بودن مرز های آبی در شمال و جنوب کشور از منابع با ارزشی برخورداریم . ))

ایران دارای 6 حوزه آبریز اصلی و 31 حوزه آبریز فرعی است و متوسط دامنه تغییرات بارندگی در نقاط مختلف ایران بین 2000 میلیمتر در حوالی تالش تا کمتر از 51 میلیمتر در دشت کویر است . حدود 72 درصد بارندگی سالانه کشور به میزان 296 میلیارد متر مکعب به صورت تبخیر از دسترس خارج می گردد میانگین میزان آب ورودی به کشور از طریق رودخانه های مرزی سالانه حدود 8 میلیارد متر مکعب است و میزان جریان سطحی ناشی از تخلیه چشمه ها سالانه حدود 7/10 میلیارد متر مکعب برآورد شده و در مجموع کل جریانهای سطحی رودخانه های کشور حدود 7/99 میلیارد متر مکعب در سال و جمع تغذیه سفره های آب زیرزمینی حدود 51 میلیارد متر مکعب در سال است.

از کل جریان حاصل از باران موثر حدود 36 میلیارد متر مکعب در دشت ها نفوذ کرده و 81 میلیارد متر مکعب به صورت جریان سطحی به رودخانه ها جریان می یابد.

نقش آب در توسعه پایدار و وضعیت آب در ایران

چالش های بنیادی :

* محدودیت ذاتی آب

* عدم توازن بارندگی

* خشکسالی

* کاهش کیفیت منابع آب

* جمعیت و مصرف

* محدودیت ذاتی آب:

از مهم ترین چالش های بخش آب در ایران است. ایران به علت شرایط خاص جغرافیایی و آب و هوایی سهم نا چیزی از آب شیرین را دارا می باشد.

* عدم توازن بارندگی:

میزان نزولات جوی هم از بعد زمانی و هم از نظر کمیت و میزان استفاده در جغرافیای کشور ایران به شدت متفاوت است .چنانچه میزان بارندگی سالیانه بین مناطق کویری تا مناطق سرسبز ایران بین 50 تا 1800 میلی متر متغییر است.

*خشکسالی:

محدودیت ذاتی منابع آب زمینه را برای بروز خشکسالی های شدید در بخش هایی از کشور بیشتر کرده است.خشکسالی پدیده ای غیر طبیعی نیست اما ابعاد و اثرات تخریبی آن به نسبت شدت و موقعیت جغرافیایی متفاوت است.

ایران یک دوره اقلیمی خشکسالی دارد که غالبا در دوره های 10 و30ساله اتفاق می افتد و جلوگیری از آن خارج از دست بشر است. اما باید با پیامد های خشکسالی مقابله نمود . مقابله با پیامدهای خشکسازمانی موفق است که با پیش بینی و برنامه ریزی دوره های خشکسالی و ایجاد ظرفیت های لازم هم در بعد تامین و هم در بعد مصرف با روشی پایدار به عبور از دوره خشکسالی نایل آئیم.

*کاهش کیفیت آب:

منابع آب در اثر بهره برداری و استفاده بی رویه همواره در معرض آلودگی و با کاهش کیفیت بوده است. مصرف رو به رشد در تمامی عرصه های مصرف اعم از شرب و صنعت و خدمات و کشاورزی پیامدهای تغییر و کاهش کیفیت را به دنبال دارد . در حال حاضر حدود 29میلیارد متر مکعب از پساب های کشاورزی و شهری و صنعتی کنترل نشده وجود دارد که خطر بالقوه ای برای کاهش کیفیت منابع آب است و پیش بینی می شود این روند در سال 1400 به حدود 40میلیارد متر مکعب برسد.

تبعات کاهش کیفیت و آلودگی منابع آب باعث شیوع بیماری های مختلف است. کاهش آلودگی منابع آب با کاهش آلاینده ها امکان پذیر است. زباله ها و فاضلاب ها و پساب ها و مواد شوینده و سموم دفع آفات و کود های شیمیایی و .. از آلاینده های مهم آب هستند.

*جمعیت و مصرف:

ای دو متغیرهایی هستند که همواره سیر صعودی را طی می کنند و عدم تناسب بین آنها چالش های مربوط به آب را تشدید می کنند.

پیش بینی ها نشان می دهد که جمعیت ایران در سال 1400 به 97/5 میلیون نفر خواهد رسید و مقدار آب مورد نیاز برابر 130 میلیارد متر مکعب خواهد بود که تامین این میزان آب از منابع تجدید پذیر آبی کشور امکان پذیر نخواهد بود.

روش های تا مین آب:

1 :سفره های آب زیر زمینی:

آب های زیرزمینی بسیار با ارزش بوده و بیشترین منابع آب در سطح کره زمین محسوب می شود. مقدار آب ذخیره شده در زیر زمین بیش از 30 برابر تمام آبهای موجود در دریاچه ها و رودخانه ها و مخازن آبی است . اکثر آبها وقتی تحت جریان نفوذ به داخل زمین هدایت می شوند به منابع آب زیر زمینی می پیوندند به عبارتی باعث تجدید حیات و تغذیه منابع آبی در زیر زمین می شوند.

مخازن زیر زمینی آب بر خلاف مخازن سطحی بی خطر و بدون هزینه نگهداری بوده و در صورتی که به طور صحیح مورد بهره برداری قرار گیرند می توانند مطمئن ترین و دقیق ترین منبع آبی محسوب شوند.

2 :چاه:

یکی از قدیمی ترین روش های بهره برداری از سفره های آب زیر زمینی حفر چاه در داخل سفره هاست بشر از دوران گذشته با حفر چاههای کم عمق و دستی آب مورد نیاز جهت مصارف شرب و کشاورزی خود را تامین می نموده است با توسعه فناوری و دستیابی انسان به ابزار و ادوات پیشرفته و حفر چاه های عمیق و با استفاده از ماشین آلات حفاری توانمند پیش رفته سوق پیدا کرده است .

3: قنات:

یکی از شاهکار های فنی مهندسی ما دستیابی به آب های زیر زمینی و اتقال آن در زیر زمین است که به قنات یا کاریز معروف می باشد.

در ایران حداقل 5000 سال سابقه دارد و برای تامین آب کشاورزی و شرب و بهداشت جوامع مسکونی بهره برداری شده است . از آن جمله می توان به قنات گناباد چاهی به عمق 350متر و قدمتی حدود 2500 سال اشاره کرد. البته حفر قنات در کشور های همسایه عراق و افغانستان و پاکستان و کشور های چین و مراکش و الجزایر نیز مرسوم بوده است.

4: چشمه:

نقاط خروجی طبیعی آب از سفره های زیرزمینی را چشمه گویند که معمولا در شرایطی عملی می شود که سفره آبداری در نقطه ای با سطح زمین قابل نفوذ برای آب تماس پیدا کند .

در سال 1360 وزارت نیرو تعداد چشمه ها را 9841 دهنه و میزان برداشت آب را 7/8 میلیارد متر مکعب اعلام نموده است.

5:آبهای سطحی:

قسمتی از بارش های که به داخل زمین نفوذ نمی کند در سطح زمین جاری گشته و جریان آبهای سطحی را تشکیل می دهد . آب های سطحی همچنین ممکن است از منابع زیرزمینی به وجود آمده باشد و همچنین این آب ها پس از آنکه در سطح زمین به جریان می افتند ممکن است دو وضعیت برای آن ها به وجود آید:

1:به صورت آب های سطحی جاری در چرخه هیدرولوژی قرار گیرند.

2:به صورت آب های سطحی راکد ظاهر شوند.

سیاست ها و راهبرد ها

آب گنجینه مشترک انسان هاست که باید به نسل های بعدی سپرده شود لذا محور های زیر اهمیت خاصی را در آینده برنامه های آب دارند:

- جلوگیری از تخریب منابع آب و حفظ و احیاء و توسعه بهره برداری بهینه از آن ها در جهت توسعه پایدار

- بهره برداری بهینه از آب های مرزی کشور

- اصلاح قانون توزیع عادلانه آب و تدوین قانون جامع آب کشور

- اعمال الگوی مصرف آب در بخش کشاورزی و صنعت و شرب با شرایط اقلیمی

- تعیین حریم بهداشتی و زیست محیطی برای منابع تامین کننده آب شرب

- تدوین روش های مدیریت ریک برای مقابله با خشکسالی و سیل

- تدوین اقتصاد آب از جمله اقتصاد محیط زیست در برنامه ریزی

- تهیه برنامه جامع ملی به منظور جلوگیری از ورود آب های آلوده به چرخه طبیعی

- ارزیابی اثرات زیست محیطی طرح های مهم توسعه منابع آب به منظور کاهش اثرات منفی بر محیط زیست

از 50 سال گذشته تا کنون برای حل مشکلات آب طرح های بزرگ از جمله سد سازی انجام گرفته است و در حال انجام گیری می باشد تا امکان آبیاری برای کشاورزی با آب کافی انجام گیرد و بدین وسیله انرژی برق از آب و همچنین آب شرب و کشاورزی تولید گردد.

مسئله استفاده غیر منطقی از منابع آب در کشاورزی ایران یک حقیقت آشکار و انکار ناپذیر می باشد که به صورت های گوناگون انجام می گیرد که در رأس آن ها استفاده غیر بهینه در پاره ای موارد مخرب از منابع تجهیز شده موجود است.

از مشکلات دیگر بخش کشاورزی ایران سنتی بودن روش های تولید است که قسمت عمده آن نیز به دلیل پایین بودن سطح دانش کشاورزی است. لذا بخش آموزش ترویج و تحقیقات کشاورزی بیش از پیش باید به این مسئله رسیدگی کرده و فعال تر نقش خود را ایفا کند زیرا تنها راه امکان کشاورزی سنتی به تجاری اقتصادی تنها از طریق استفاده تکنولوژی نوین * در بخش گسترش ایستگاه های آموزشی و ترویج و تحقیقات در سطح مناطق روستایی کشور می باشد. زیرا بهره برداری بهینه از منابع آب و خاک و نیروی انسانی و تکنولوژی در بخش کشاورزی زمانی میسر است که واحد های بهره برداری آموزش کافی دیده باشند و در ضمن ای واحد ها در حد و اندازه مناسب و مطلوب باشد لذا قبل از طراحی هر گونه نظام بهره برداری از اراضی کشور باید تدابیر لازم در جهت همکاری کشاورزان در بین خود به وسیله کم رنگ کردن انگیزه مالکیت زمین و فراهم سازی زمینه پذیرش کار تولید تعاونی صورت پذیرد.

از سوی دیگر با توجه به افزایش جمعیت وضعیت عرضه و تقاضای جهانی غذا بدون شک بحرانی خواهد شد ضروری است که سیاست گذاران کشاورزی و رفع موانع ای مهم برای توسعه شبکه آبیاری و زهکشی اقدامات اساسی انجام دهند

منبع تبیان